อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา

[53] อนฺตานนฺตสหจริโต วาโท อนฺตานนฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ, อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติ, โส เอเตสนฺติ อนฺตานนฺติกาติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยน อนฺตานนฺตสหจริโต, ตนฺนิสฺสโย วา, อนฺตานนฺเตสุ วา ปวตฺโต วาโท เอเตสนฺติ อนฺตานนฺตวาทาฯ อิทานิ ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก’’ติอาทินา วกฺขมานปาฐานุรูปํ อตฺถํ วิภชนฺโต ‘‘อนฺตํ วา’’ติอาทิมาหฯ อมติ คจฺฉติ ภาโว โอสานเมตฺถาติ หิ อนฺโต, มริยาทา , ตปฺปฏิเสธเนน อนนฺโตฯ อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตนานนฺโต จ อนฺตานนฺโต ตฺเวว วุตฺโต สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสนวา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1) วิยฯ จตุตฺถปทญฺเหตฺถ ตติยปเทน สมานตฺถนฺติ อนฺตานนฺตปเทเนว ยถาวุตฺตนยทฺวเยน จตุธา อตฺโถ วิญฺญายติฯ กสฺส ปนายํ อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺฐิคติเกหิ อวปสฺสียติ, โลกิยนฺติ วา เอตฺถ เตหิ ปุญฺญาปุญฺญานิ, ตพฺพิปาโก จาติ ‘‘โลโก’’ติ สงฺขฺยํ คตสฺส อตฺตโนฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ โก ปเนโส อตฺตาติ? ฌานวิสยภูตํ กสิณนิมิตฺตํฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ, อปริยนฺตํ วา วฑฺฒนวเสน, ตทนุสฺสวาทิวเสน จ ตตฺถ โลกสญฺญี วิหรติ, ตถา จ อฏฺฐกถายํ วกฺขติ ‘‘ตํ ‘โลโก’ติ คเหตฺวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.54-60) เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘ฌานํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ อิธ อตฺตา, โลโกติ จ คหิตา’’ติ, ตํ อฏฺฐกถาย น สเมติฯ

เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณมฺปิ วาทีนํ อนฺตานนฺติกตฺตํ อนฺตญฺจ อนนฺตญฺจ อนฺตานนฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา, ปจฺฉิมสฺส ปน ตกฺกิกสฺส ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถํ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ อนฺตานนฺตปฏิเสธนวาโทปิ หิ โส อนฺตานนฺตวิสโยเยว ตมารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ เอตทตฺถเมว หิ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตํ วา อนฺตนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตานานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ยถา ตติยวาเท เทสปเภทวเสน เอกสฺเสว โลกสฺส อนฺตวตา, อนนฺตวตา จ สมฺภวติ, เอวเมตฺถ ตกฺกีวาเทปิ กาลปเภทวเสน เอกสฺเสว ตทุภยสมฺภวโต อญฺญมญฺญปฏิเสเธน ตทุภยญฺเญว วุจฺจติ, ทฺวินฺนมฺปิ จ ปฏิเสธานํ ปริยุทาสตาฯ กถํ? อนฺตวนฺตปฏิเสเธน หิ อนนฺตวา วุจฺจติ, อนนฺตวนฺตปฏิเสเธน จ อนฺตวาฯ ทฺวิปฏิเสโธ หิ ปกติยตฺถญาปโกฯ อิติ ปฏิเสธนวเสน อนฺตานนฺตสงฺขาตสฺส อุภยสฺส วุตฺตตฺตา ยุตฺโตเยว ตพฺพิสยสฺส ปจฺฉิมสฺสาปิ อนฺตานนฺติกภาโวติฯ ยเทวํ โส อนฺตานนฺติกวาทภาวโต ตติยวาทสมวโรเธเยว สิยาติ? น, กาลปเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

เทสปเภทวเสน หิ อนฺตานนฺติโก ตติยวาที วิย ปจฺฉิโมปิ ตกฺกิโก กาลปเภทวเสน อนฺตานนฺติโก โหติฯ กถํ? ยสฺมา อยํ โลกสญฺญิโต อตฺตา อนนฺโต กทา จิ สกฺขิทิฏฺโฐติ อธิคตวิเสเสหิ มเหสีหิ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา เนวนฺตวาฯ ยสฺมา ปนายํ อนฺตวา กทาจิ, สกฺขิทิฏฺโฐติ เตหิเยว อนุสุยฺยติ, ตสฺมา นานนฺตวาติฯ อยํ ตกฺกิโก อวฑฺฒิตภาวปุพฺพกตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตานํ วฑฺฒิตภาวสฺส อุภยถา ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน อปฺปจฺจกฺขการิตาย อนุสฺสวาทิมตฺเต ฐตฺวา วฑฺฒิตกาลวเสน ‘‘เนวนฺตวา’’ติ ปฏิกฺขิปติ, อวฑฺฒิตกาลวเสน ปน ‘‘นานนฺตวา’’ติ, น ปน อนฺตตานนฺตตานํ อจฺจนฺตมภาเวน ยถา ตํ ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญา’’ติฯ ยถา จานุสฺสุติกตกฺกิโน, เอวํ ชาติสฺสรตกฺกิอาทีนมฺปิ วเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ

เกจิ ปน ยทิ ปนายํ อตฺตา อนฺตวา, เอวํ สติ ทูรเทเส อุปปชฺชนานุสฺสรณาทิกิจฺจนิพฺพตฺติ น สิยาฯ อถ อนนฺตวา, เอวญฺจ อิธ ฐิตสฺเสว เทวโลกนิรยาทีสุ สุขทุกฺขานุภวนํ สิยาฯ สเจ ปน อนฺตวา เจว อนนฺตวา จ, เอวมฺปิ ตทุภยโทสสมาโยโค สิยาฯ ตสฺมา ‘‘อนฺตวา, อนนฺตวา’’ติ จ อพฺยากรณีโย อตฺตาติ เอวํ ตกฺกนวเสน จตุตฺถวาทปฺปวตฺติํ วณฺเณนฺติฯ ยทิ ปเนส วุตฺตนเยน อนฺตานนฺติโก ภเวยฺย, อถ กสฺมา ‘‘เย เต สมณพฺราหฺมณา เอวมาหํสุ ‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’ติ, เตสํ มุสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.57) ตสฺส ปุริมวาทตฺตยปฏิกฺเขโป วุตฺโตติ? ปุริมวาทตฺตยสฺส เตน ยถาธิปฺเปตปฺปการวิลกฺขณภาวโตฯ เตเนว หิ การเณน ตถา ปฏิกฺเขโป วุตฺโต, น ปน ตสฺส อนฺตานนฺติกตฺตาภาเวน, น จ ปริยนฺตรหิตทิฏฺฐิวาจาหิ ปฏิกฺเขเปน, อวสฺสญฺเจตํ เอวเมว ญาตพฺพํฯ อญฺญถา เหส อมราวิกฺเขปปกฺขญฺเญว ภเชยฺย จตุตฺถวาโทฯ น หิ อนฺตตาอนนฺตตาตทุภยวินิมุตฺโต อตฺตโน ปกาโร อตฺถิ, ตกฺกีวาที จ ยุตฺติมคฺคโกเยวฯ กาลเภทวเสน จ เอกสฺมิมฺปิ โลเก ตทุภยํ โน น ยุชฺชตีติฯ ภวตุ ตาว ปจฺฉิมวาทีทฺวยสฺส อนฺตานนฺติกภาโว ยุตฺโต อนฺตานนฺตานํ วเสน อุภยวิสยตฺตา เตสํ วาทสฺสฯ

กถํ ปน ปุริมวาทีทฺวยสฺส ปจฺเจกํ อนฺตานนฺติกภาโว ยุตฺโต สิยา เอเกกวิสยตฺตา เตสํ วาทสฺสาติ? วุจฺจเต – สมุทาเย ปวตฺตมาน-สทฺทสฺส อวยเวปิ อุปจารวุตฺติโตฯ สมุทิเตสุ หิ อนฺตานนฺตวาทีสุ ปวตฺตมาโน อนฺตานนฺติ ก-สทฺโท ตตฺถ นิรุฬฺหตาย ตทวยเวสุปิ ปจฺเจกํ อนฺตานนฺติกวาทีสุ ปวตฺตติ ยถา ‘‘อรูปชฺฌาเนสุ ปจฺเจกํ อฏฺฐวิโมกฺขปริยาโย’’, ยถา จ ‘‘โลเก สตฺตาสโย’’ติฯ อถ วา อภินิเวสโต ปุริมกาเล ปวตฺตวิตกฺกวเสน อยํ ตตฺถ โวหาโร กโตฯ เตสญฺหิ ทิฏฺฐิคติกานํ ตถารูปเจโตสมาธิสมธิคมโต ปุพฺพกาเล ‘‘อนฺตวา นุ โข อยํ โลโก, อุทาหุ อนนฺตวา’’ติ อุภยาการาวลมฺพิโน วิตกฺกสฺส วเสน นิรุฬฺโห อนฺตานนฺติกภาโว ปจฺฉา วิเสสลาเภน เตสุ อนฺตานนฺตวาเทสุ เอกสฺเสว วาทสฺส สงฺคเห อุปฺปนฺเนปิ ปุริมสิทฺธรุฬฺหิยา โวหารียติ ยถา ‘‘สพฺเพ สตฺตา มรณธมฺมา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.133) อรหติ สตฺตปริยาโย, ยถา จ ภวนฺตรคเตปิ มณฺฑูกาทิโวหาโรติฯ

[54-60] ปฏิภาคนิมิตฺตวฑฺฒนาย เหฏฺฐา, อุปริ, ติริยญฺจ จกฺกวาฬปริยนฺตคตาคตวเสน อนฺตานนฺตภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ นฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อุทฺธมโธ อวฑฺเฒตฺวา ติริยํ วฑฺเฒตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา’’ติ อธิการวเสน โยเชตพฺพํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตกฺกยตีติ ตกฺกี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.34) สทฺทโต, ‘‘จตุพฺพิโธ ตกฺกี’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.34) อตฺถโต จ สสฺสตวาเท วุตฺตนเยนฯ ทิฏฺฐปุพฺพานุสาเรนาติ ทสฺสนภูเตน วิญฺญาเณน อุปลทฺธปุพฺพสฺส อนฺตวนฺตาทิโน อนุสฺสรเณน, เอวญฺจ กตฺวา อนุสฺสุติตกฺกีสุทฺธตกฺกีนมฺปิ อิธ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ อถ วา ทิฏฺฐคฺคหเณเนว ‘‘นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.10, 194) วิย สุตาทีนมฺปิ คหิตภาโว เวทิตพฺโพฯ ‘‘อนฺตวา’’ติอาทินา อิจฺฉิตสฺส อตฺตโน สพฺพทาภาวปรามสนวเสเนว อิเมสํ วาทานํ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.97, 98)ฯ

อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา

[61] น มรตีติ ‘‘เอวเมวา’’ติ สนฺนิฏฺฐานาภาเวน น อุปจฺฉิชฺชติ, อเนกนฺติกาเยว โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริยนฺตรหิตาติ โอสานวิคตา, อนิฏฺฐงฺคตาติ อตฺโถฯ วิวิโธติ ‘‘เอวมฺปิ เม โน’’ติอาทินา นานปฺปกาโรฯ เขโปติ สกวาเทน ปรวาทานํ ขิปนํฯ โก ปเนโส อมราวิกฺเขโปติ? ตถาปวตฺโต ทิฏฺฐิปฺปธาโน ตาทิสาย วาจาย สมุฏฺฐาปโก จิตฺตุปฺปาโทเยวฯ อมราย ทิฏฺฐิยา, วาจาย จ วิกฺขิปนฺติ, วิวิธมปเนนฺตีติ วา อมราวิกฺเขปิโน, เตเยว ‘‘อมราวิกฺเขปิกา’’ติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘มจฺฉชาติ’’ จฺเจว อวตฺวา ‘‘เอกา’’ติ วทนฺโต มจฺฉชาติวิเสโส เอโสติ ทสฺเสติฯ อิโต จิโต จ สนฺธาวติ เอกสฺมิํ สภาเว อนวฏฺฐานโตฯ ยถา คาหํ น อุปคจฺฉติ, ตถา สนฺธาวนโต, เอเตน อมราย วิกฺเขโป ตถา, โส วิยาติ อมราวิกฺเขโปติ อตฺถมาห ‘‘สา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสนา’’ติอาทินา วิกฺเขปปทตฺเถน อุปมิตตฺตาฯ อยเมว หิ อตฺโถ อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺโตฯ อมรา วิย วิกฺเขโป อมราวิกฺเขโปติ เกจิฯ อถ วา อมรา วิย วิกฺขิปนฺตีติ อมราวิกฺเขปิโน, เตเยว อมราวิกฺเขปิกาฯ

[62] วิกฺเขปวาทิโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อพฺยากตธมฺเม จ (อกุสลธมฺเมปิ ที. นิ. ฏี. 1.62) สภาวเภทวเสน ปฏิวิชฺฌิตุํ ญาณํ นตฺถีติ กุสลากุสลปทานํ กุสลากุสลกมฺมปถวเสเนว อตฺโถ วุตฺโตฯ วิฆาโต วิเหสา กายิกทุกฺขํ ‘‘วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติยา’’ติ โทมนสฺสสฺส เหตุภาเวน วจนโต, เตนาห ‘‘ทุกฺขํ ภเวยฺยา’’ติฯ มุสาวาเทติ นิมิตฺเต ภุมฺมวจนํ, นิสฺสกฺกตฺเถ วาฯ มุสาวาทเหตุ, มุสาวาทโต วา โอตฺตปฺเปน เจว หิริยา จาติ อตฺโถฯ กีทิสํ อมราวิกฺเขปมาปชฺชตีติ อาห ‘‘อปริยนฺตวิกฺเขป’’นฺติ, เตน อมราสทิสวิกฺเขปสงฺขาตํ ทุติยนยํ นิวตฺเตติฯ ยถาวุตฺเต หิ นยทฺวเย ปฐมนยวเสนายมตฺโถ ทสฺสิโต, ทุติยนยวเสน ปน อมราสทิสวิกฺเขปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ ปุฏฺโฐ’’ติอาทิวจนํ วกฺขติฯ

‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติ ยํ ตยา ปุฏฺฐํ, ตํ เอวนฺติปิ เม ลทฺธิ โน โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํฯ